جنگل های دریایی «جنگل های مانگرو» در جهان

چکیده

جنگل های دریایی جنگل هایی هستند که در سواحل مناطق استوایی و نیمه استوایی قرار دارند و اکوسیستمی جذاب را پدید می آورند. این جنگل ها در جهان به نام عمومی «مانگرو» و به نام علمی «اوسینا مارینا» شناخته می شود و در ایران به «جنگل های حرا» معروف است. مانگروها گیاهان گلدار خشکی‌ زی هستند که به علت عدم توانایی در رقابت با سایر گیاهان در خشکی دوباره به سوی دریا روی آورده اند و با تحمل شرایط دشوار زیستی حد فاصل دریا و خشکی  بلامنازع در این منطقه چیره شده اند. مانگرو به اکوسیستمی اطلاق می شود که از زمین های مرطوب حد واسط مناطق جزر و مدی دریا همراه با مجموعه هایی از گیاهان بی نظیر و جانوران خاص که در مناطق ساحلی و کنار تالابی اکوسیستم تکثیر پیدا می کنند تشکیل شده است. از آنجا که جنگل حرا در جزیره قشم و سواحل جنوبی استان هرمزگان از وسیع ترین نمونه های آن در دنیاست از اهمیت خاصی برای ایرانیان و دانشمندان سایر ملت ها برخوردار است.

مانگرو گیاهانی هستند که به صورت درخت یا درختچه در آمده و شاخه های اصلی و فرعی زیادی را تولید می کند و دارای صفات مشترکی به شرح ذیل هستند:

1) همگی در نواحی گرمسیری زندگی می‌کنند.

2) دارای شاخ و برگ ضخیم هستند.

3) فرم ریشه آنها دارای حالت خاص خود می‌ باشد.

4) در مقابل شوری خاک و نوسان های درجه حرارت مقاوم هستند.

مقدمه

گیاهان حـرا در دوره ائوسن و الیگوسن در حدود 30 تا 40 میلیون سال پیش به وجود آمده و در مناطق گرمسیری در اطراف اقیانوس هند، آرام، اطلس و نواحی گرمسیری آمریکا، مکزیک و جنوب شرقی آفریقا، استرالیا، زلاندنو و آسیای شرقی گسترش دارند. جنگل های دریایی چهره ای از سیمای طبیعی استوایی و نزدیک استوا هستند که از چند دهه گذشته مورد توجه مجامع زیست محیطی جهان قرار گرفته اند. جنگل های دریایی که جنگل های مانگرو[1] نامیده می شوند، اکوسیستم کاملاً  ویژه ای هستند که اجتماعات گیاهی و جانوری آنها در ارتباط با شرایط خاص شکل می گیرد. این اکوسیستم در زمرۀ غنی ترین و حاصل خیزترین اکوسیستم های دنیا به حساب می آید، چرا که از اکسیژن مناسب که از رودخانه ها به آن وارد می شود و از مواد معدنی غنی که در دریاها به وفور یافت می شود برخور دارند. اما مسئله اصلی شوری بالای آب و خاک در این مناطق است که این اکوسیستم به طور اعجاب انگیزی با آن تطابق یافته است. در سال های اخیر، با تخریب جهانی «جنگل های استوایی» توجه فزاینده ای به « اکوسیستم درخت زارهای دریایی»  که در معرض تهدید یا نابودی هستند صورت پذیرفت. بطوری که این اکوسیستم را بسیاری از متخصصین به عنوان زیستگاهی برای شمار مختلفی از گونه های آبزی و حیوانات وابسته به آن دانسته اند. بسیاری از این گونه ها ارزش تجاری دارند. همچنین این اکوسیستم را عامل تعیین کننده ای در پایداری سواحل در مقابل فرسایش امواج سهمگین دریایی می دانند و نقش بارز آن را در تأمین چوب و علوفه انکار نمی کنند و نیز وجود آن را در سیستم کاهش انیدریک کربنیک کره زمین بی تاثیر نمی دانند.

مانگرو به اکوسیستمی اطلاق می شود که از زمین های مرطوب حد واسط مناطق جزر و مدی دریا همراه به مجموعه هایی از گیاهان بی نظیر و جانوران خاص که در مناطق ساحلی و کنار تالابی اکوسیستم تکثیر پیدا می کنند تشکیل شده است. مجموعه درخت زارهای دریایی را در نوار باریکی از پناهگاه های ساحلی، بین کمترین و بیشترین حد از سطح آب دریا که با تغییرات جزر و مد سواحل مناطق گرم و حاره ای در میان «خورها» و « تالاب های ساحلی»  و زوایای مناسب در مصب رودخانه ها رویش دارند می توان دید. این جنگل های «غرقابی»  با موقعیت ویژه خود به جنگل های جزر و مدی یا جنگل های باتلاقی نیز موسوم هستند که نام عمومی دیگر آن « جنگل های مانگرو» است. در گذشته محیط های جنگلی مانگرو به عنوان سرزمین های خشن و بی فایده در نظر می آمد و به شیوه های مختلف تخریب می شد به طوری که گسترۀ جهان به میزان 80 درصد از جنگل های دریازی به دلیل راه سازی، دفن غیر بهداشتی ضایعات یا استفاده بیش از حد از سرشاخه های درختان و قطع یکپارچه آن برای استخراج هیزم و تهیه ذغال و ایجاد سیستم های کشت آبی تخریب شد و رو به نابودی نهاد. به کمک استقرار یک سیستم مدیریت زیست محیطی موثر می توان شرایط متنوع طبیعی این اکوسیستم جذاب را با ملحوظ داشتن شرایط حفاظتی به استناد ارزش های ژنتیکی بسیارش سامان داده و از آن حفاظت نمود. برای اطمینان از چگونگی حفاظت، شناخت ارزش های این سیستم در مقیاس جهانی و محلی امری مهم است. این شناخت برای طیف وسیعی از مناطق ساحلی که از ذخایر طبیعی ویژه ای برخوردارند صادق است. به هر حال در این نگرش می بایست علایق مردم محلی به حساب آید تا با برنامه ریزی کاشت گونه های جنگلی و سیستم مناسب بهره برداری در هم آمیخته شود. به علاوه، ترویج بیشتر پژوهش های پایه در ارتباط با این اکوسیستم ضروری است زیرا مسئولیت حفظ میراث های طبیعی بر دوش نسل کونی است تا سهمی برای نسل آینده باقی بماند.

جنگل های مانگرو

مانگرو واژه ای از هند غربی و مشتق شده از لغت پرتغالی  Mangoبه معنای انبه و لغت انگلیسی Rove  به معنای بیشه است که به درختان و درختچه هایی اطلاق می شود که در سواحل دریاها و اقیانوس ها قرار دارند و در آبهای مناطق استوایی و نیمه استوایی اجتماعاتی را شامل می شوند که پراکندگی آنها محدود به مناطق جزر و مدی می شود.

مانگروها از هالوفیت های نهاندانه باتلاقی 2 هستند. شامل گیاهانی تک لپه و دولپه اند واز نظر طبقه بندی دارای شباهت یکسان نیستند. مانگروها شامل 8 تیره و 12 جنس و حدوداً 80 گونه مختلف اند و پراکندگی آنها محدود به جنوب شرقی آسیاست (حدود 65 گونه).

 مانگروها گروهی از درختان و درختچه های اسکلروفیل پهن برگ همیشه سبز هستند که در باتلاقها و در امتداد کرانه های ساحلی در منطقه جزر و مدی[2]، در نواحی استوایی و زیر استوایی و در مصب رودخانه ها (محل برخورد آب شور و شیرین) بین عرضهای 25 درجه شمالی و 25 درجه جنوبی رویش دارند. این گیاهان در منطقه جزر و مدی واقع هستند جایی که خاک، رسوبی، ریز دانه ، غرقاب و شور است. در زمان مد تنها تاج این درختان از سطح آب فراتر قرار می گیرد اما در زمان جزر تقریباً تمام قسمت ها بیرون از آب می باشند. حدود 110 گونه گیاهی به عنوان گیاهان مانگرو شناخته شده اند که تنها تعدادی از آنها از مانگروهای حقیقی به شمار می آیند. از گونه های مهم می توان به حرا[3]            ( مانگروی  سفید یا خاکستری) و چندل[4] (مانگروی قرمز) اشاره کرد. مانگروها حدود 75 درصد رویش های ساحلی را در مناطق استوایی و زیر استوایی جهان تشکیل می دهند و در آسیا، آفریقا، آمریکا و استرالیا رویش دارند. تنوع گونه ای در گیاهان مانگرو در نیمکره شرقی به مراتب بیشتر از نیمکره غربی است به گونه ای که بزگترین جنگل های مانگرو جهان در بنگلادش و هند واقع هستند.

گونه های مانگرو از دودمان های گیاهی غیر مانگرو به صورت مستقل و در زمان های مختلفی تکامل یافته اند و در خانواده های متنوعی حضور دارند اما همگرایی تکاملی در بسیاری از گونه های این گیاهان موجب ایجاد راه حل های مشابه جهت مقابله با شوری متغیر، خاک فاقد اکسیژن و غرقاب[5] و تابش شدید خورشید گردیده است. از نظر شرایط اکولوژیکی، زیستگاهی و اقلیمی، فاکتورهای بسیاری در دراز مدت یا کوتاه مدت برحیات این گیاهان تاثیر می گذارند که از مهم ترین آنها می توان به فاکتور های: سطح آب، درجه حرارت، شوری، جریانات دریایی، باد و امواج، طوفان ها، شیب ساحل، بستر خاک و ناپایداری بستر رشد اشاره کرد. مانگروها نمی توانند در مناطقی که یخبندان اتفاق می افتد یا دمای آب به صورت فصلی سرد می شود دوام بیاورند. در برخی مناطق ساحلی، گیاهان مانگرو، نوعی منطقه بندی[6] را به نمایش می گذارند که ناشی از تنوع شرایط زیست محیطی در منطقه جزر و مدی و تفاوت ظرفیت تحمل گونه ها در مقابل شرایطی از قبیل سیل و شوری و یا حتی حذف دانه توسط شکارگران می باشد. جنگل های مانگرو از اجزاء بسیار پر تولید در زنجیره های غذایی مناطق ساحلی هستند و منبع تامین انرژی می باشند. گیاهان مانگرو برای دیگر موجودات هم در بخش هوایی (تاج) و هم در بخش زیر آب پناهگاه ایجاد می کنند به گونه ای که تاج، آشیانی برای پرندگان متنوع نظیر پلیکان ها است و سیستم های ریشه ای منحصر به فرد و بسترآنها، زیستگاهی پیچیده را برای جلبک ها، ماهی ها، بی مهرگان دریازی از قبیل اسفنج ها و صدف ها فراهم می نماید. برگهای مانگروها پس از ریزش توسط قارچ ها و دیگر تجزیه کنندگان مصرف می شود. علاوه بر اهمیت غذایی و زیستگاهی، جنگل های مانگرو مناطق پست ساحلی را در زمان طوفان و آبلرزه حفاظت می کنند و به لحاظ جلوگیری از فرسایش حاصل از امواج و ممانعت از انتقال خاک به درون دریا ارزش بسیار دارند. نظیر بسیاری دیگر از اکوسیستم ها، جنگلهای مانگرو نیز از گزند برنامه های توسعه طلبانه بشر در امان نمانده و در بسیاری از مناطق، تخریب های وسیعی در مناطق ساحلی به منظور استفاده از چوب درختان برای سوخت، تهیه الوار جهت ساخت مسکن یا قایق و حتی تولید عسل صورت پذیرفته است. شایان ذکر است که در ایران، جنگل های مانگرو در مناطق ساحلی جنوب پراکنش دارندکه گونه غالب آنها حرا بوده و به میزان کمتر گونه چندل نیز وجود دارد.

مانگروها را می توان گیاهان هالوفیت نامید. این گیاهان دارای سازگاری های فیزیولوژیکی و آناتومیکی جهت رشد در محیط های شور هستند. علاوه بر این در مقابله با اکسیژن و عناصر غذایی کم در خاک، عمل باد و موج و بی ثباتی بستر نیز راهکارهایی را اتخاذ نموده اند.  برخی از مانگروها دارای غدد دفع کننده نمک هستند که این غدد بر روی برگ ها مستقر هستند(دو نوع غده نمکی)، برخی دیگر نمک را از طریق ریشه از طریق یک روش اولترا فیلتراسیون دفع می کنند. به دلیل فقدان تبادلات گازی (محیط غرقاب) در بستر رشد، مانگروها باید ساختارهای تنفسی ویژه ای را توسعه دهند. یکی از ویژگی های بارز مانگروها تشکیل ریشه های هوایی است که به اشکال مختلف صورت می پذیرد. به عنوان مثال در Avicennia  ریشه های هوایی به صورت پنماتوفور است که در واقع نوعی ریشه هوایی است که از ریشه هایی که در خاک رشد می کنند به سمت بالا رشد می نماید. این ریشه ها دارای منافذی هستند که Lenticel نامیده می شوند و اکسیژن هوا از طریق این منافذ به درون گیاه وارد می شود. ریزوفورا[7] دارای ریشه های هوایی است که از تنه آن منشأ گرفته به سمت پایین رشد یافته و در خاک مستقر می شوند. این ریشه ها علاوه بر ایفای نقش در تنفس، در استقرار و تثبیت درختان در بستر و هم چنین در برابر عمل امواج کارکرد ویژه ای دارند. به دلیل در دسترس بودن محدود آب شیرین در خاکهای شور، مانگروها میزان تبخیر آب از سطح برگ هایشان را از طریق تغییر آرایش برگ های خود جهت اجتناب از نور شدید آفتاب در نیمروز وهم چنین محدود کردن فعالیت روزنه در برگ ها کاهش می دهند. در چنین محیط زیست شوری، مانگروها مکانیسم خاصی را برای کمک به دانه های خود توسعه داده اند. بر خلاف بیشتر گیاهان که دانه های آنها در خاک جوانه می زند بسیاری از مانگروها زنده زا هستند یعنی دارای ویژگی Viviparity می باشند، به گونه ای که دانه های آنها درون میوه بر روی گیاه والد جوانه زده و سپس بر روی خاک افتاده و فرد جدیدی را ایجاد می نمایند.

یکی از جوامع و چهره های جالب گیاهی ایران جنگل های مانگرو هستند که نواحی ساحلی خلیج فارس و دریای عمان قرار گرفته اند. جنگل های مانگرو ایران در گستره جذر ومد، مصب ها و جزایر بین خورها در طول سواحل کشیده شده اند که به صورت جوامع کوچک و بزرگ گسسته یا پیوسته دیده می شوند . جنگل های مانگرو ایران آخرین حد پراکنش جنگل ها در آسیای جنوب غربی به شمار می آید.

پراکنش جنگل ها در ایران از شرقی ترین بخش دریای عمان در ایران، در خلیج گواتر شروع می شود و با حرکت به غرب خلیج فارس و زیاد شدن عرض جغرافیایی در رویشگاه نایبند در استان بوشهر پایان می یابد. جنگل های مانکرو در ایران شامل دو گونه اند:

1) Avicennia marina

2) Rhizophora mucronta

جنگل های مانگرو با سایر اکوسیستم های جنگلی تفاوت اساسی دارند این جنگل ها نه به خشکی تعلق دارند نه به دریا بلکه مشترک بین آب و خشکی اند.جنگل های مانگرو ایران، جنگل های یک دست هستند که از گونه حرا تشکیل شده اند در بخش کوچکی ار سواحل جنوبی ایران در خور بندر جاسک گونۀ چندل نیز در وسعت کم دیده می شود. بخش عمده جنگل ها در نواحی مرکزی خلیج فارس واقع شده اند. بزرگترین جامعه متحد جنگلی در جزیره قشم و محدودۀ خمیر واقع شده اند که با مسافتی حدود ده هزار هکتار جنگل هایی مترکم، نیمه متراکم، کم تراکم  و پراکنده وسیع ترین و مرغوب ترین اراضی جنگلی مانگرو ایران را تشکیل می دهند. این جنگل ها به طور عام ساحلی هستند و در حاشیه رود خانه ها دیده می شوند.

گونه های مانگرو در ایران صفات مشترکی دارند و جهت بقا  از ویژگی های خاصی برای استقرار پیروی می کنند، مهمترین آنها عبارتند از:

1) در عرض های جغرافیایی خاص زندگی می کنند (در عرض جغرافیایی ۲۵ تا ۲۷ درجه شمالی و طول شرقی ۵۵ تا ۶۵ گسترش یافته اند ودر عرض جغرافیایی بیش از ۲۸ درجه اراضی مانگرو قطع می شوند.

2) محل استقرار آنها در منطقه جذر مدی است و از ساحل شروع و تا آخرین حد اثر جزر و مد ادامه دارند.

3) مانگرو های ایران ساحلی هستند و در حاشیه خورها و مصب رودخانه ها مستقراند.

4) خاک مورد نیازآنها از نوع خاک گل آلود، لجنی، شور و اشباع از آب هستند.

5) جهت تطابق با محیط اقدام به بروز ویژگی های خاصی نموده اند که باعث استقرار آنها می شود. مهمترین آنها عبارتند از:

ـ تولید ریشه های هوایی تنفس کننده به نام pneumatophores

ـ خاصیت زنده زایی بذر

ریشه های تنفس کننده به اشکال مختلف در گونه های مختلف تشگیل می شوند که علاوه برنقش تنفس در محیط بی هوازی موجب استقرار گیاه در محیط بی ثبات بستر می گردند همچنین بذر در گونه های حرا و چندل زنده زا است، زنده زایی در اصل اهرم ساز وکار تولید مثل است.

6) به طور عام به صورت درختچه ودرخت با تاج گسترده هستند.

7) در محیط زندگی خود حاکم مطلق بوده و سایر گونه ها قادر به رقابت با آن نیستند.

8) در هنگام مد تنها تاج درختان بالاتر از سطح آب قرار می گیرد و بقیه اندام گیاه در زیر آب قرار دارد.

9) دارای خصوصیات خاصی هستند این جنگل ها در حد فاصل خشکی و در زندگی می کنند نه به خشکی مطلق دارند ونه به دریا بلکه بین هر دو اکوسیستم قرار دارند.

10) جزر و مد در شکل گیری مانگرو ها نقش اساسی دارد.

11) مانگرو ها نسبت به شرایط محیطی، آب و هوا و شوری مقاومت زیادی دارند که تحمل گونه حرا نسبت به شرایط مذکور بیشتر از گونه چندل است.

 عوامل مؤثر در پراکنش مانگروها

عواملی از قبیل شرایط آب و هوایی و جزر و مد و بافت و ساختمان خاک و شوری آب  فاکتورهایی هستند که رویشگاه و پراکنش مانگروها را محدود و مشخص می سازند.

1) درجه حرارت: این گیاهان محدود به نواحی گرم که میانگین درجه حرارت هوا از 19 درجه سانتیگراد بیشتر است هستند. مناطقی که میانگین حرارت ماهانه آنها کمتر از 19 درجه سانتیگراد باشد در خارج از محدوده اکولوژیکی قرار می گیرند. این گیاهان تحمل نوسانات زیاد حرارت تا 10 درجه را حتی در رویشگاه های طبیعی خود ندارند و در این شرایط رشد و توسعه آنها رضایت بخش نیست. به طور کلی در مکانی که مانگرو می روید آب همیشه گرم است.

2) موج های شدید کرانه و فعالیت های جزر و مدی: چون مانگرو به مکان های آرام مثل خورها و دلتاها نیاز دارد، موج های شدید باعث محدود شدن توسعه مانگروها می شوند. امواج شدید نهال ها را از بین می برند و رسوبات نرم را فرسوده می کنند. به علت فرآیندهایی که در خاک و بستر رویشگاه رخ می دهد بهترین پراکنش مانگروها را مربوط به مناطقی با بالاترین مد و پایین ترین جزر دانسته اند.

3) رسوبات دانه ریز: نهال های این گیاهان در خاک هایی که دارای بافت نرم شامل سیلت، رس و مواد آلی باشد به خوبی رشد می کند و خاک های آتشفشانی محل رویش مانگرو را حاصلخیز می سازد ( اگرچه رسوبات کوارتزی وگرانیتی خاک های فقیری هستند) به هرحال اجتماع گیاهان مانگرو سبب تشکیل خاک هایی با عناصر بسیار ظریف و ریز با بافت سنگین می شود که با مواد الی و ترکیبات بسیار غنی سولفوره همراه است.

اهمیت گیاهان مانگرو

1) چوب

سوخت: متأسفانه مهمترین استفاده مانگروها به عنوان سوخت سلولزی می‌باشد، چرا که در اراضی ساحلی تنها مانگروها هستند که شرایط سخت محیط را تحمل کرده و مستقر شده اند. ارزش حرارتی چوب مانگروها 4000 تا 4300 کیلو کالری در هر کیلو گرم برآورد گردیده است.

تغذیه دام: در حوزه رویش جنگل های حرا در استان هرمزگان هرس سرشاخه ها جهت تعلیف دام به خصوص شتر متداول می ‌باشد.

مصالح ساختمانی:  از چوب این درختان در مصالح ساختمانی نیز استفاده می ‌شود چون با استحکام بوده و در برابر حمله موریانه مقاوم می باشد.

نقوش و نگار: چوب این گیاه خوش نقش است و خاصیت جلاپذیری خوبی دارد و برای ساخت میز، صندلی مبلی و پارکت استفاده می شود.

پوست و برگ: از پوست و برگ بعضی از گونه‌های مانگرو تانن به دست می‌آید. تانن ماده‌ای است که در صنعت کاربرد دارد. برگ و سرشاخه های مانگرو دارای مواد غذایی سرشار برای تغذیه دام است.

2) حفاظت از سواحل دریا

از ارزش های این گونه گیاهی این است که با کاشت آن در اراضی ساحلی و خورها می‌توان در برابر طغیان دریا نوعی حفاظ طبیعی به وجود آورد. این جنگل ها ضمن کاهش خسارات ناشی از امواج و طوفان های سخت موجب استقرار خاک محیط اطراف نیز می گردد.

3) محصولات غذایی

گونۀ بومی حرا در استان هرمزگان با نام MARINA  AVICENNIA می ‌باشد محل زیست این گونه در استان هرمزگان مرداب های سواحل خلیج فارس و دریای عمان در بندرعباس، بندر لنگه، بندرخمیر، بندر جاسک و درجزیره قشم در مجاورت بندر لافت می‌باشد. حرا در جزیره قشم تشکیل توده های جنگلی و پارک های دریایی را داده است . این گونه اغلب به صورت جنگل های تخریب یافته و یا درختچه های کوچک می ‌باشند.

از آنجا که این جامعه گیاهی در طی سالیان دراز تأمین کننده بخشی از نیازهای اهالی سواحل خلیج فارس بوده، همواره مورد بهره برداری نادرست قرار گرفته و از این جهت در معرض خطر نابودی است. به دلیل اهمیت اقتصادی و اکولوژیک این گونه به جا است که رویشگاه های آن بیش از این با پیش آگاهی ها و اطلاع رسانی و کنترل، حفاظت و حمایت گردد.

نمونه خوب و تیپیک جنگل های حــرا از نظر انبوهی و وسعت در حال حاضر در تنگه خوران واقع در مجاورت لافت ( جزیره قشم ) قرار دارد. این جنگل با تو جه به بهره برداری شدید هنوز از تراکم خوبی برخوردار است.

مصارف درختان جنگل های مانگرو در جهان

تقریباً در اکثر نقاط دنیا  از گونه های مانگرو به عنوان هیزم استفاده می شود و در برخی مناطق، حتی به عنوان منبع اصلی درآمد مردم به شمار می رود. در بنگلادش از چوب این درختان برای تهیه چوب کبریت و کاغذ روزنامه استفاده می شود. در اندونزی که از بزرگترین کشورهای تولید کننده خمیر کاغذ در دنیاست، 20 درصد مواد خام این خمیر از گیاهان مانگرو به دست می آید. در فیلیپین و سوماترای اندونزی نیز این درختان نهایتاً به کاغذ تبدیل می شوند. بعضی گونه ها نوعی مواد خام بسیار مقاوم تولید می کنند که علاوه بر استفادۀ آنها در صنایع چوب به شکل سنتی برای تهیه قند و الکل هم استفاده می شود.

عوامل موثر در شکل گیری مانگرو ها

الف) راه های آبی

جنگل های مانگرو درارتباط مستقم با راه های آبی هستند مانگرو ها در ایران در حاشیه خور های فرعی و اصلی و آب راه ها واقع شده اند بنابراین انواع محیط های آبی و خصوصیات آنها بر استقرا و شکل گیری مانگرو تأثیر مستقیم دارند.

ب) آب شیرین

یکی از مهمترین عوامل رشد و استقرار مانگرو هاست به آب و هوای ناحیه اندازه حوضه آبخیز، رسوب ها حرکات رود خانه ای، جزر و مد بستگی دارد.

ت) فصل خشکی

فصل خشک طولانی موجب عدم استقرار جنگ های مانگرو می باشد.

ث) عرض جغرافیایی

مانگرو ها در ایران در عرض های جغرافیایی مساعد پراکنش دارد ( 25 تا ۲۸ ).    

ج) جزر و مد

جزر ومد با حرکات خود مواد غذایی را در اکوسیستم های مانگرو وارد می کنند و مواد غذایی را در خود حل کرده و محصول غذایی را به اکوسیستم مانگروها وارد و مواد زائد و مانده را خارج می نماید تناوب جزر و مد بر غلظت اکسیژن و مواد غذایی تأثیر می گذار و موجب کاهش یا افزایش آن می شود.

خ) غرقاب

غرقاب نیز از مهمترین عوامل استقرار عوامل جنگل های مانگرو می باشد. در جنگل های مانگرو ایران میزان غرقاب بستر جنگل ها در مناطق مختلف متفاوت است و همین تناوب موجب به وجود آمدن جنگل های متفاوت از نظر کمی و کیفی گردیده است.

ح) شوری

جنگل های مانگرو در راه حل مختلف رشد و تکامل خود به میزان معینی نمک نیاز دارند اگر مقدار نمک بیش از حد لازم باشد برای گیاه مضر است و اگر کمتر از حد معمول باشد نیز گیاه قادر نیست مراحل زندگی خود را تکمیل نماید معمولا شوری بیش از ppt ۴ را تحمل می کنند.

چگونگی رشد جنگل های مانگرو در آب

شناور بودن میوه و دانه گیاهان مانگرو بهترین مکانیسم تولید مثل و انتشار در شرایط خاص ساحلی است. دانه های بارور شده از همان ابتدا از گیاه اصلی نمی افتد، بلکه از قاعده میوه شروع به جوانه زدن می کند و روی گیاه ریشه و ساقه های نیزه مانند رشد می کنند. این مرحله یک تا سه سال طول می کشد و گیاهی با حدود یک متر طول، از گیاه مادری جدا می شود، داخل آب می افتد و زندگی را مستقلاً ادامه می دهد. گیاهان جدید روی آب دریاها به حالت افقی قرار می گیرند و به سرعت حرکت می کنند و بعد از رسیدن به آب های تازه مثل تالاب ها به حالت عمودی در می آیند تا ریشه ها به سمت پایین قرار بگیرند و بتوانند در گل و لای، ریشه بدوانند.  بعضی از گونه حتی می توانند به مدت یک سال روی آب دریا معلق بمانند.

در گونه Avicenna marina که گونه بومی استان هرمزگان است نحوۀ تکثیر به شکل دیگری است. در این گونه و گونه های نظیر آن، جوانه های بذر وقتی از گیاه مادری می افتد، هنوز داخل یک پوسته قرار دارند و در این حالت روی آب شناور می مانند که گاهی 3 یا 4 روز طول می کشد و پس از تثبیت در خاک شروع به رشد و نمو می کنند.

چگونگی تبدیل آب شور دریا به آب شیرین توسط درختان جنگل های مانگرو

از خصوصیات منحصر به فرد گیاهان مانگرو (حرا) که آنها را از سایر اکوسیستم ها مجزا می کند، قابلیت مقاومت به غلظت بالای نمک در آب اطراف ریشه هاست. اولین خط دفاعی بسیاری از گیاهان مانگرو ممانعت از ورود نمک به داخل گیاه به وسیله خاصیت نیمه تراوایی ریشه و جذب انتخابی و فیلتر کردن املاح است.

روش دیگر سازگاری، ترشح  سریع نمکی است که وارد سیستم گیاه شده است. برگ های بسیاری از گونه های مانگرو غدد نمکی ویژه ای دارد. به جرأت می توان گفت این سیستم، یکی از فعالترین سیستم های ترشح کننده نمک است که تا کنون شناخته شده است تا جایی که در گونه هایی از این گیاهان، می توان نمک را بر روی برگ های آن دید، ولی در برخی گونه ها که به واسطه مکانیسم اول از خشکی اجتناب می کنند با ظاهری متفاوت جلوه گری کرد نمک به اندام های آنها نمی رسد و برگها شور نیستند.

جمع آوری نمک و تغلیظ آن در برگ های پیر در حال ریزش پوسته مرده گیاه، راهکار دیگری است که گیاهان مانگرو برای رهایی از شوری به کار می  برند، علاوه بر این فعل و انفعالات، وجود کوتیکول های پوسته موجود روی برگ درختان، واکسی بسیار ضخیم با پرزها و زایده های مو مانند متراکم برای کاهش فراتراوش آب و تعرق، از دیگر شاخص های درختان جنگل های مانگرو است.این خصوصیات باعث کاهش جذب آب و کاهش ورود نمک ها که همراه با جذب آب به گیاه وارد می شوند می گردد. در این گیاهان روزنه های برگ در زیر برگ واقع شده اند که منجر به تعرق کمتر آب می شوند.
بسیاری از این درختان در مقایسه با سایر گیاهان سیستم ریشه گسترده تری در زیر زمین دارند. البته ریشه های اصلی این گیاهان از عمق دو متری پایین تر نمی روند، که دلیل آن کمبود اکسیژن در اعماق بیشتر زمین است.

اجتماعات جانوری

اجتمات جانوری جنگل های مانگرو در ایران عبارت اند از:

1) بی مهرگان

2) شکم پایان

3) انواع دو کفه ای ها

4) سخت پوستان

5) مهره داران

متداولترین میگو که در جوامع مانگروی زندگی می کنند شاه میگو[8] می باشد که بیشتر در مناطقی که با آب شیرین در ارتباط است دیده می شود از سایر میگو ها می توان به indicus , monodon اشاره کرد. ماهیان شناخته شده در جنگل های حرا ۳۲ گونه هستند که به ۱۷ خانواده تعلق دارند در بین ماهیان ماهی گل خورک[9] در مناطق گلی اجتماعات مانگرو ها دیده می شوند که از مهمترین ماهیان جنگل های حرا محسوب می باشند سایر ماهیان اغلب منشأ دریایی داشته و به هنگام مد وارد خورها شده و در این نواحی به تغذیه می پردازند. از ماهیان منطقه می توان به  شانک، پو، سفره ماهی قهوه ای،  گل خورک، سنگسر، ساردین، زردک، کفشک اشاره کرد.

خزندگان جنگل های مانگرو شامل ۲ گروه لاک پشت دریایی شامل لاک پشت عقابی و لاک پشت سبز و ۵ گونه مار است از پرندگان می توان به پلیکان ، حواصیل، فلامینگو، عقاب ماهیگیر، شاهین،  زنبور خور، پرستو، چکاوک، توکا، صدف خور را می توان نام برد.

بررسی نقش جنگل های مانگرو در حفاظت سواحل جزیره قشم با استفاده از RS و GIS

مانگروها گیاهان شورپسند هستند که در معرض جزر و مد دریا در بستر خورها و اراضی مسطح گلی در خاک های سیلتی سنگین  انتشار دارند. این رویش ها در هنگام مد در آب غوطه ور شده و در هنگام جزر چون جزایر زیبایی نمایان می گردند. حوزه انتشار این گونه در ایران در استان هرمزگان (بندر خمیر، لافت، کولغان، بندر تیاب ، سیریک و بندر جاسک) و در سطح محدود در استان های سیستان و بلوچستان و بوشهرمی باشد . رویشگاه های جنگل های مانگرو از جالب ترین چهره های حیاتی از نظر نوع و تنوع طبیعت زیستگاه می باشد . این رویشگاه ها به سبب تولید و کربن گیری بالا، عمق کم آب، تابش نور خورشید و اثرات زیانبخش کم موج های خروشان دریا، آرام بودن آب دریا، غنای مواد غذایی، جریان مناسب اکسیژن و مواد غذایی و بهره گیری انواع مختلف آبزیان از ساقه ها و ریشه های تنفسی این درختان در هنگام طغیان های شدید دریا سبب شده است که بسترجنگل محیط مناسبی برای زیستگاه این موجودات باشد . تولید چو ب به منظور سوخت و تهیه خمیر کاغذ و کبریت سازی، تغذیه دام از شاخ و برگ درختان، تهیه ابریشم مصنوعی و پرورش زنبور عسل،حفاظت خاک مناطق ساحلی در مقابل موج های خروشان، نقش مؤثر در بقا حیات وحش و تولید کمی و کیفی فراورده های شیلاتی، زیستگاه عالی جهت نوزاد انواع ما هی ها ، میگوها و صدف های خوراکی و خرچنگ ها و نقش تفرجگاهی از دیگر فوائد این جنگل ها می باشد. مانگروها به عنوان دیواره یا سد جهت حفاظت از سواحل عمل می کنند، به گونه ای که همه ساله در دنیا بسیاری از مانگروها به دلیل نقش حفاظتی خود از بین می روند . در مناطقی که شدت امواج و توفانهای دریایی زیاد است قسمت اعظم جنگل ها به مرور از شکل افتاده و دچار ضعف و کاستی می شوند . برای رفع این مشکل می توان هر ساله به کشت گونه های مانگرو اقدام کرد، تا هم از سواحل به طور دایم حفاظت نمود و هم به توسعه جنگل کمک کرد . گونه Avicennia       ( گونه غالب استان هرمزگان ) جهت حفاظت سواحل در زمره بهترین ها به شمار می رود . زیرا بدلیل وجود ریشه های هوایی استقرارکافی دارند و در برابر نمک زیاد نیز مقاوم هستند. مانگروهایی که کوتاه هستند به صورت درختچه می باشند و جهت جلوگیری از تخریب سواحل به کار می روند، مانگرو ها میزان فرسایش را در سواحل با شکستن نیروی امواج کم می کنند و انرژی حاصل از امواج را در منطقه پخش می کنند . در خورها، درختچه ها بتدریج سیلت ها را ته نشین می کنند و سطوح ساحل را ثابت نگاه می دارند . کاشت جنگل های انبوه به مثابه دیواره هایی است که ساحل را از هجوم امواج و توفان ها محافظت می کنند. با توجه به نقش حفاظتی این جنگل ها و تأثیر آنها در کاهش فرسایش دیواره های ساحلی و بدام انداختن رسوبات در بین جنگل ها، نقش حفاظتی این جنگل ها در محدوده بندر خمیر و لافت که یکی از وسیع ترین مناطق گسترش این جنگل ها در استان هرمزگان و ایران می باشد با استفاده از تکنیک های سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی مورد بررسی قرار گرفته اند.

گونه های تشکیل دهنده مانگرو در ایران

 گونه حرا

گونه حرا به نام علمی Avicennia marina  از جنس Avicennia و از خانواده AVICENNIACEAE   و تیره Rerbenaceae  که به افتخار ابوعلی سینا که اولین بار آن را تشخیص داده نامگذاری گردیده است. این تیره دارای یک جنس و یازده گونه در جهان می باشد. حرا بومی بخش وسیعی از سواحل استرالیا و اقیانوس هند از جاوه تا فیلیپین و بخشهایی از سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان است. جنگل حرا در ساحل شمال غربی جزیره قشم، از بندر لافت تا روستای طبل در نواری به عرض 50 تا 500 متر کشیده شده و محدوده ‎ای برابر 150 کیلومتر و مساحتی معادل 7236 هکتار را در برگرفته است. در ایران به اسامی متفاوت از قبیل حرا، تمر، تن، شوری، شوره، تیمار، کرم و کرنا  نامیده می‌شود. برگ های حرا متقابل، چرمی و پهن و دراز، بیضی تا تخم مرغی کامل در قاعده باریک و منحنی به دمبرگ کوتاه، در سطح فوقانی سبز تیره، در سطح پشتی سفید و تقریباً پنبه‌ ای است. گل های حرا کوچک به رنگ زرد روشن و گل آزین آن کوتاه و خوشه ای متراکم بوده که در ایران از اسفند تا اردیبهشت ظاهر می‌شود.  از مشخصات این گیاه آن است که دانه آن قبل از پراکنده شدن، قسمتی از رشد خود را در داخل میوه انجام می دهد و زمانی که آن تخم گیاه در آب دریا قرار گیرد، پوست آن باد کرده و شکاف باز می کند و در نتیجه گیاهچه در لجن مرداب شروع به رشد می نماید و این سیر طبیعی ادامه می یابد.

حرا بردباری زیادی نسبت به شرایط مختلف اکولوژی دارد و نسبت به تغییرات آب و هوا و شوری از مقاومت زیادی بر خوردار است به گونه ای که در بارندگی های ۲۵۰۰ میلیمتر در شرق آسیا تا حداکثر  mm ۲۰۰ در ایران از کیفیت مناسب و یکسان بر خوردار است و دامنه شوری وسیعی از ۳۵ تا ppt ۵۰  را تحمل می کند.

خاک مناطق استقرار آن خاکی است غرقابی شور، ریز دانه و قهوه ای تا سیاه رنگ و بد بو. در هنگام مد بخش بیشتر اندام های هوایی در داخل آب قرار می گیرد و فقط تاج درخت مشخص است به همین دلیل به صورت شناور نمایان می گردد ولی در هنگام جزر کلیه اندام های هوای و ریشه های هوایی قابل تشخیص هستند.

اهمیت اقتصاد گونه حرا در ارزش های مستقیم و غیر مستقیم آن است بخش عمده کاربرد آن  به دلیل استفاده از سر شاخه هاست که به مقدار زیاد قطع و مورد تغذیه دام قرار می گیرد، ارزش های غیر مستقیم حرا عبارتند از: جلوگیری از فرسایش سواحل، حفظ محیط زیست، تنوع زیستی، کاهش انرژی امواج و قدرت تخریبی طوفان و مناطق آبزی پروری هستند.

ویژگی های اختصاصی حرا

گونه حرا نسبت به سایر گونه های مانگرو بیشترین بردباری را به شوری و تغییرات دما دارد و بعلت دارا بودن جوانه های پنهان در برابر سر شاخه زنی نیز نسبتا بردباری است .

ارتفاع این گونه بطور متوسط 5-3 متر، قطر تنه آن تا ۳۰ سانتی متر، پوست آن نازک، به رنگ قهوه ای تا خاکستری است. تاج و شاخ و برگ افشان، شاخه های اصلی و فرعی تقریباً  به یک اندازه اند (تنه اصلی قابل تشخیص نیست ).

برگ ها ساده، متقابل، نیزه ای و یا تخم مرغی شکل، به طول 5 تا 5/7 و عرض 5/2تا5/3 سانتیمتر، بدون دندانه، ضخیم، چرمی در سطح رویی سبز براق و در سطح زیرین کرک های زیاد و سفید رنگ دارند و دارای رگ های بیضوی شکل و کشیده با قاعده انتهایی بسیار باریک هستند. 

گل ها در این گونه کوچک، منفرد، زرد، معطر و میوه کپسول، بیضی شکل، دو خانه ای دارای یک بذرکه بایک شکاف بازمی شود و نیمه زنده زا[10] می باشد.

گونه حرا جهت سازگاری با محیط ویژگی های خاصی به شرح زیر دارد که باعث بقا  و استقرار در شرایط زیستی دشوار شده است:

1) ریشه ها

 حرا دارای دو ریشه است ریشه اصلی و کم عمق که در زیر خاک قرار گرفته است. ریشه های هوایی تنفس کننده به صورت مستقیم از زمین بیرون آمده وتنفس کننده می باشند که به آنها پنوماتوفر[11] می گویند از ریشه اصلی تشکیل و در روی خاک قرار می گیرد و با عث تنفس گیاه در محیط بی هوازی اطراف خود می شوند ریشه اصلی به دلیل غلظت زیاد نمک در خاک اشباع از آب پیرامون ریشه و بالا بودن سطح سفره آب های زیر زمینی قادر نیست اعمال فیزیولوژیکی لازم را به تنهایی و به صورت کامل برای گیاه انجام دهد از این رو اقدام به تولید ریشه های هوایی در سطح  انبوه نموده است که به تعداد زیاد و در شعاع گسترده ای دور هر درخت را فرا گرفته است .

اهمیت ریشه های هوایی در محیط زیست گونه حرا به شرح زیر است:

الف) تنفس کننده هستند و در واقع به صورت یک سیستم تهویه عمل می کنند، عملکرد ریشه های تنفس کننده بدین گونه است که برای لحظه ای باز می شوند و عدسک آنها تنها اجازه ورود هوا را می دهند، وقتی که ریشه های تنفس کننده به طور کامل زیر آب می روند اکسیزن بین سلول آن مصرف می گردد و فشار در آن منفی شده و CO2 تشکیل می شود وقتی ریشه ها  از آب خارج می شوند فشار منفی ایجاد شده به دلیل اکسیژن کم شده و عمل تهویه انجام می شود .

ب) باعث استقرار گیاه در خاک گل آلود و غرقابی می شود.

ج) سیستم استقرار و ریشه دوانی خاص حرا باعث کاهش امواج شده و حرکات ملایم موجی ایجاد می نماید که علاوه بر تأثیر گذاری در استقرار و بقای جامعه گیاهی مزبور محل امنی را برای انواع جانوران آبزی فراهم می آورد.

                                ریشه های هوایی در گونه حرا

2) بذر

یکی از مهمترین ویژگی های خاص گونه حرا شیوه تولی مثلی آن است بدین ترتیب که بذر های آن زنده زا هستند و گونه حرا زنده زای کامل نیست و به آن شبه رنده زا یا نیمه زنده زا می گویند زیرا بذر ها قسمتی از مراحل رویش خود را بر روی درخت و قسمتی را در محیط باتلاقی انجام می دهد یکی از دلیل شبه زنده زایی گونه حرا مقاومت در مقابل شوری زیاد می باشد که گیاه می تواند بخش عمده مراحل زندگی خود را در خاک شور و گل آلود طی نماید.

3) ساختار برگ

برگ دارای پوسته ضخیم سبز رنگ و براق است در زیر پوسته روزنه های هوایی بزرگ و فرو رفته وجود دارد، روزنه ها پوشیده از کرک هستند. طریقه مقابله با شوری بدین گونه است که در داخل برگ های حرا نیروی مکشی به وجود می آید در این حالت فشار اسمزی به وجود آمده از فشار اسمزی داخل خاک بیشتر است که سبب می شود ریشه ها فقط آب خالص را از خود عبور و به برگ ها منتقل کنند و به این ترتیب از ورود نمک جلو گیری می شود.

4) ویژگی مناطق استقرار

گونه حرا در خلیج فارس و دریا ی عمان در مناطق زیر مستقر است:

ـ اراضی باتلاقی پر از گل و لای و شور

ـ اراضی تحت تأثیر جذر و مد دریا

ـ اراضی با عرض جغرافیایی حداقل ۲۵ درجه و طول حداقل ۵۵ درجه

ـ حاشیه خور های اصلی و فرعی و آبراهه ها

5) ویژگی های مورفولوژیکی

حرا گونه ای است درختچه ای یا درختی به ارتفاع ۳ تا ۵/۵ متر که در طبقات تراکمی مختلف و در مناطق مختلف ابعاد متفاوتی دارد در مناطق متراکم و نیمه متراکم به صورت درخت و درختچه بزرگ دبده می شود که ارتفاعی حدود ۳ متر و در مناطق تنک به صورت درخچه های کوچک با خیلی کوچک ملاحظه می شوند که ارتفاعی بین ۱ تا ۲ متر دارند پوست درخت ضخیم به رنگ خاکستری – قهوه ای یا قهوه ای تیره می باشد که در درختان مسن قهو ه ای تیره است و در درختان جوان به رنگ روشن تر نمایان می گردد. یک تنه اصلی دارد که در هنگام مد در آب قرار می گیرد از تنه اصلی شاخه های فرعی زیادی می رویند که تقریباً  قطری برابر قطر تنه اصلی دارند. برگ ها به تعداد زیاد در هر شاخه دیده می شوند رنگ برگ سبز تیره و براق است و شکل برگ ساده ضخیم، نیزه ای و یا چرمی و بدونه دندانه است.

در سطح زیرین دارای کرک های سفید رنگ است که به صورت لایه نازکی برگ را در بر گرفته و در سطح رویین براق است طول برگ ۵ تا ۷/۵ سانتیمتر است گل زرد رنگ روشن و خوشبی دارد.

گونه چندل

ویژگی های اختصاصی چندل

1)  بذر

بذر زنده زا مخروطی شکل و دارای ریشه چه دراز می باشد ریشه چه در گونه چندل نسبت به سایر گونه های مانگرو بلند تر است بذر ها در روی درخت مادر جوانه می زنند و تمام مراحل رویشی را روی درخت مادری انجام می دهند. به همین دلیل به آنها زنده زای کامل یا واقعی می گویند. یکی از دلیل این امر مقاومت کم این گیاه نسبت به شوری است زمان شروع ظهور میوه از اردیبهشت ماه است که از آن زمان شروع به جذب آب کرده باد می کند و در تیر ماه پس از کامل شدن روی درخت به زمین افتاده و کشت می شود از خصوصیات بارز چندل قدرت تکثیر زیاد و سریع آن است که در جامع مانگرو ها دارای سریع ترین تکثیر می باشد. تکثیر زیاد به دلیل بلندی ریشه چه آن است که باعث کشت سریع آن در محیط و تکثیر و کسترش در سطح وسیع می شود.

2) ساختار برگ

ساختمان و تغییر شکل برگ جهت بقاء چندل در اکوسیستم مانگروها در ایران همانند گونه حرا است.

3) سازگاری با محیط

از نظر سازگاری با محیط مانند گونه حرا است ولی نسبت به شوری حساس تر است و مانند حرا دامنه شوری زیاد را تحمل نمی کنند از طرف دیگر نسبت به تناوب های متفاوت غرقاب و حدود جزر و مدی عمق گل ولای به شدت حساس است.

4) ویژگی های مناطق استقرار

ـ اراضی باتلاقی گل ولای دار و شور

ـ محدوده جزر و مد، حاشیۀ خور ها و مصب

5) ویزگی های مورفولوژیکی

گونه ای است درختی با ارتفاع ۴ متر به بالا که در ایران به اندازه های مختلف حداکثر تا ۸ متر دیده شده است تنه درخت صاف، بلند و استوانه ای شکل هستند پوسته بسیار ضخیم به رنگ خاکستری، تاج درخت تخم مرغی شکل، بیضوی و در برگ ها ساده ضخیم، چرمی، تخم مرغی و گوشتی است گل ها به

رنگ سفید مایل به زرد دیده می شوند.

آفت در جنگل های حرای منطقه تیاب و کلاه

آفت در جنگل های حرای منطقه تیاب و کلاهی مصب رودخانه های شور شیرین و میناب  تا 70 کیلومتری شرق بندرعباس در ساحل شمالی خورهای هرمز وجود دارد.

مساحت: 45000 هکتار

ارتفاع : هم تراز با سطح دریا  از دسته تالاب های ساحلی –  دریایی بوده که شامل پهنه وسیعی از کفه های گلی جزر و مدی، جنگل های حرا و سواحل شنی می باشد ودر میان شش رودخانه شور، جلابی، حسن لنگی، تیاب، میناب و زرانی قرار گرفته است. به دلیل داشتن معیارهای لازم در فهرست کنوانسیون رامسر جای گرفته است.

 خصوصیات اکولوژیکی : گیاهان: توده های انبوه درختان حرا جنگل های تنکی از آکاسیا ،کهور ،کنار و گز تعدادی درخت نخل نیز در منطقه یافت می شود. جانوران: از مهمترین سایتهای زمستان گذرانی پرندگان در استان می باشد، همچنین از زیستگاه های جوجه آوری گونه هایی از تیره حواصیل ها نظیر حواصیل بزرگ و حواصیل هندی نیز محسوب می گردد. وجود درختان حرا و سواحل کم عمق در منطقه، زیستگاه مناسبی را جهت تخم ریزی و پرورش مراحل نوزادی آبزیانی از گونه های سخت پوستان وماهیان فراهم آورده است. تاکنون 14 گونه از پرندگان در این تالاب شناسایی شده اند که دراین میا ن تنها یک گونه با نام ماهی خورک سینه سفید بومی منطقه و بقیه پرندگان مهاجر وعموماً زمستان گذران می باشند. جنگل های حرا از لحاظ شرایط زیستی، زمین های غرقابی بهترین ومناسب ترین شرایط را برای استقرار و رشد مانگرو دارا می باشند. زیرا همیشه مقدار زیادی آب در آنها جریان دارد. اصولاً درختان حرا در محل هایی می رویند که در مواقع مد به زیر آب می روند ودر نقاط مرتفع کمتر اثری از این گیاهان مشاهده می شود. عمق آب معمولاً از 3 متر تجاوز نکرده و جنس خاک بسیار شور و دارای بافت سنگین ونسبتاً قلیایی است.

عوامل اصلی مرگ ومیر درختان حرا

1) مرگ ومیر طبیعی : زمانی که رسوبات ته نشین شده انباشته شود، سطح آب بالا آمده و درختان حرا به دلیل کمبود اکسیژن دچار خفگی می شوند.

2) مرگ ومیر غیر طبیعی:  از عوامل مرگ ومیر مانگرو در کشورهای درحال توسعه یافته، بهره برداری غلط از جنگل ها گسترش کشت های آبی در کشورهای صنعتی، شهرسازی، مهاجرت روستائیان و توسعه شهری مناطق ساحلی، توسعه بخش صنعتی در مناطق ساحلی، آلودگی محیط زیست اکوسیستم مانگرو استفاده های چند جانبه ای برای مردم حواشی سواحل داشته که از آن جمله می توان به تهیه دارو، صمغ، تهیه عسل، روغن گیاهی، سوخت خانگی، علوفه جهت دام، تهیه چوب نیز جهت مصارف خانه سازی، قایق و لنج سازی، پرورش ماهیان و استفاده تفرجگاهی و.... اشاره نمود.

عوامل مؤثر بر شکل گیری و عدم شکل گیری جنگل های مانگرو در منطقه تیاب و کلاهی

1) راههای آبی اثر رودخانه های دائمی، فصلی و آبراهه ها بر رشد و استقرار جنگل ها در منطقه کاملاً مشهود است. آبراهه ها در منطقه تأثیر مثبتی بر کیفیت جنگل می گذارند. همچنین بدلیل رسوب گذاری وتشکیل بستر حاوی مواد آلی زیاد، شرایط استقرار بسیار خوبی برای جنگل ها پدید آمده است.

2) رسوب گذاری: اگر رسوب گذاری خورها از خاک ریز دانه باشد منطقه جهت استقرار مانگرو ها مساعد می شود. ولی اگر رسوب گذاری از نوع درشت دانه باشد موجب کاهش کیفیت و از بین رفتن اراضی جنگلی می شود.

 3) دوره خشکی: طولانی شدن دوره خشکی نیز عاملی در جهت کاهش کیفیت جنگل می باشد.

 4) آب شیرین: آب شیرین به صورت آبراهه ها، رودخانه های فصلی و دائمی، سیستم انتشاری خورها، بارندگی، انواع کانال های آبی موجب بهتر شدن کیفیت ارضی جنگلی می گردد.

5) عرض جغرافیایی: عرض جغرافیایی مناسب نیز در شکل گیری جنگل ها موثر است.

6) جزرومد وآب گرفتگی جزر و مد: جزر و مد شرایط مناسب را جهت استقرار و بقا ء جنگل ها فراهم می آورند. جزر و مد و ساز وکار مناسب آن مواد غذایی را به داخل اکوسیستم مانگروها وارد نموده و خاک محل استقرار را آماده زندگی گیاه می کند. آب گرفتگی (غرقاب) در این منطقه به دلیل جزر و مد کامل و طولانی غرقاب کامل بوجود می آید. در هنگام مد به صورت شناور در می آیند ولی آب تاج درختان را نمی پوشاند و از طرف دیگر تا آخرین حد جزرو مد درساحل نیز قرار می گیرند.

7) شوری: شوری مناسب یکی از عوامل مهم در استقرار مانگرو ها در همه مناطق به شمار می رود. نمک بهینه برای گونه حرا در منطقه مورد مطالعه در حدود  ppt 38 محاسبه شده است. طی مشاهدات به عمل آمده توس کارشناسان استان هرمزگان، خشک شدگی در درختان حرای بخشی از منطقه مشاهده گردیده که علائم موجود به صورت خشک شدن قسمت هایی از برگ و گل وحتی شاخه های کوچک درخت بوده و در این میان درتعدادی از درختان لارو حشرات نیزبر روی برگ ها مشاهده گردید.

همچنین لکه هایی نیز بر برگ ها وجود داشته که این لکه ها در نهایت به سوراخ های کوچکی تبدیل شده و در قسمت های بالای درخت دیده می شدند. مواردی از خشک شدگی درختان در بخشی ازجنگل های مانگرو منطقه بصورت پراکنده مشاهده گردیده است. آثار سوختگی وآسیب دیدگی در درختان تنها در قسمت های بالای درخت بوده و قسمت های پایین به دلیل قرار گرفتن در آب در زمان مد کاملاً سالم بوده است. همچنین طی بازدید به عمل آمده از حرای دست کاشت در منطقه تعدادی از درختان نیز دچار عوارضی نظیر سوراخ شدن برگ ها و حتی پوسیدگی در قسمت طوقه و ریشه بودند. در نهایت نظر کارشناسان مر کز تحقیقات کشاورزی واداره کل حفظ نباتات مبنی بر احتمال آلودگی درختان منطقه به آفت هایی نظیر پی تیوم، فی تو فترا، ورتیسیلیوم و فوزاریوم بوده اما اعلام نظر نهایی منوط به بررسی کامل نمونه های جمع آوری شده گردید.

منشا ترکیبات سولفوره را می توان نتایج فرایندهای زیر دانست:

الف) احیای کربنات کلسیم آب در یا در مجاورت ماده آلی

ب) تحت تاثیر تثبیت انتخابی این سولفات در ریشه گیاهان و احیای آن در بافت گیاه در اثر متابولیسم درختان.

مادامی که خاک ها در مرحله هوازی قرار دارند سولفوره و یقیناً شور هستند چه این خاک ها در محل لب شور خلیج های دهانه با کولاب های ساحلی تشکیل می شوند. وقتی این خاکها به مرحله هوازی می رسند سولفوره ها اکسیده می شود و سولفات های اسیدی مختلف که بیشتر از جنس آهن و همچنین آلومینیم و منگنز هستند ایجاد می کنند و قسمتی از شوری آن هم در خاک باقی می ماند.

جنگل های حرا جایگاهی امن برای لاروها

از آنجا که میگوی صورتی جزء‌ گونه های حضار محسوب می‌شود، با هنگام ورود به اکوسیستم جنگلهای حرا، با حفاری بستر نرم در این منطقه، جایگاه امنی را برای تخم ها و پس لاروهای موجود به وجود می‌آورد.

جنگل های حرا محل تغذیه لاروها

درختان حرا از اصلی ترین تولید کنندگان مواد آلی محیط خود بوده و نقش بسیار مهمی در تداوم فعالی پلانکتون ها و فیتوپلانکتون های دریایی را به عهده دارند . این ذرات به نوبه خود تامین کننده مواد غذایی آبزیان بالاخص میگو می ‌باشند. جزر و مد مواد غذایی را از دریا ربوده و به درون مانگروها حمل کرده و برعکس مواد درون مانگروها را خارج می ‌کنند.

به طور کلی مواد معدنی حمل شده از طریق رسوبات موجود در اکوسیستم های اطراف به عرصه جنگل های حرا پس از تجزیه، تحول و تبدیل آن به مواد غذایی آلی، مقداری از آنها در جنگل ها باقی مانده و باقی مانده به دریا منتقل می شود،که بخشی از آن به وسیله موجودات زنده داخل جنگل مصرف می‌شود به عبارت دیگر خاک های بافت نرم غنی از املاح معدنی بوجود می ‌آید که به سبب رشد انواع و اقسام موجودات زنده گشته و در نتیجه مواد غذایی آلی در این اکوسیستم در حالت غنا باقی می ماند.

 خصوصیات آب در جنگل های حرا

آب در این اکوسیستم ها بالاترین کیفیت از نظر مواد غذایی و همچنین خواص فیزیک وشیمیایی است که جزر و مد نقش مهمی در این زمینه ایفا می کند. جزر و مد باعث جابجایی و انتقال آب از دریا به این اکوسیستم و بالعکس می شود که باعث تعدیل شوری شده و در مناطقی که در صد تبخیر بالاست از رسیدن شوری به سطح مد جلوگیری می کند. از طرفی چون جنگل های حرا شور پسند هستند مقدار زیادی نمک را از آب دریا گرفته و در خود ذخیره می کند که این امر باعث کاهش شوری می شود. جزر و مد همچنین در تعدیل دما نیز موثر است بدین نحو که با حرکات مستمر خود باعث جابجایی آب بستر و سطح آب می شود که در مجموع آب و احیاناً مواد سمی حاصل از تجزیه آبزیان به سطح آب منتقل می گردد و از این طریق دما نیز کاهش می یابد.

ریشه درختان حرا، خود به عنوان یک صافی عمل کرده و املاح مضر را در آب جذب و به واسطه داشتن نمک فراوان در خود آنها را به شکل غیر سمی در می آورد که از این طریق کمک شایانی به زندگی آبزیان موجود در این اکوسیستم ها می کند. به طور کلی آب موجود در این اکوسیستم ها سرشار از مواد غذایی و از نظر فیزیکی وشیمیایی در بالاترین کیفیت ممکن بوده و این سبب گردیده تا آبزیان برای تخم ریزی و رشد نوزادان خود که حساس ترین مرحله رشد محسوب می گردد این اکوسیستم ها را برگزیده و برای بقای نسل خود به اینجا پناه ببرند.

پراکنش گیاهی جنگل های حـرا

1) جنگل های حرا جزیره قشم واقع در قسمت شمال غربی از بندر لافت تا کوزان همچنین در دهانه ورودی رودخانه مهران به خلیج فارس در بندر خمیر در سطحی معادل 12500 هکتار.

2) جنگل های مصب رودخانه شور و حسن لنگی واقع در شرق بندرعباس، منطقه کولقان به وسعت 5/1162 هکتار.

3) مصب دهانه ورودی رودخانه میناب واقع در بندر تیاب سطحی در حدود 5850 هکتار از جنگل های حـرا را پوشانده است.

4) مصب رودخانه های گز، حیوی و بریزگ که در حال حاضر قسمت عظیمی از جنگل آن از بین رفته است، منحصراً در قسمت غرب بندر سیریک همراه گونه گیاهی چندل وجود دارد.

5) غرب بندر جاسک، در دهانه رودخانه جاسک به دریای عمان مساحتی معادل 1000 هکتار زیر پوشش جنگل های حـرا می ‌باشد.

6) مصب رودخانه جگین در محل تلاقی با دریای عمان نیز دیده می ‌شود.

7)   مانداب های رودخانه ای که بر اثر بهره برداری بی ‌رویه رو به تخریب است.

 برنامه ریزی جهت توسعه و کشت حرا

با توجه به اهمیت همه جانبه و بهره برداری چند منظوره از این گیاه و اثرات اقتصادی ، اجتماعی و اکولوژیکی توده های جنگلی و پرورش آبزیان ایجاب می‌کند با مشارکت فعال مردم با اتکا به دانش بومی و سنن در احیاء پوشش گیاهی کوشید. توسعه جنگل های مانگرو به لحاظ ارزش های غیر قابل انکار بسیار حائز اهمیت است . این گیاه در پرورش تلفیقی جنگل و آبزیان‌ ، منبع درآمد اهالی منطقه، ارزش های زیست محیطی، میراث تاریخ طبیعی و جاذبه های گردشگری و ذخائر بیوسفری و ژنتیکی نقش بسزایی دارد.

بررسی انگاره های مرتبط با مشارکت مردم محلی در فرآیند توسعه جنگل های حرا  در جنوب ایران

شناسایی نیازهای مردم محلی و دیگر دست اندرکاران و بازشناخت جایگاه واقعی آنان در راستای مشارکت موثر در همه مراحل فرآیند، اولین گام هر نوع مداخله گری موفق در فرآیند توسعه پایدار منابع طبیعی به شمار می رود. تحلیل داده ها، با کمک نرم افزار SPSS  و بر پایه روش های آماری مناسب صورت پذیرفت. در بخش یافته های توصیفی، انگاره های مرتبط با نوع  بهره برداری از جنگل های حرا، علل تخریب آن، نگرش مشارکتی مردم محلی، زمینه ها و رویه های مشارکت و راه ها و زمینه های اطلاعاتی/ ارتباطی مناسب بر پایه آماره های توصیفی ارایه شده است. در بخش استنباطی نیز نتایج آزمون های مقایسه میانگین ها ارایه شده است که نمایانگر معنی داری تفاوت نگرش مشارکتی نمونه مورد بررسی بر پایه متغیرهایی همانند شغل، سطح تحصیلات، عضویت در تشکل های محلی، نوع بهره برداری به عمل آمده و مشارکت در پروژه های روستایی است. همچنین با بهره گیری از تحلیل رگرسیونی چندگانه، یک معادله خط رگرسیونی شامل متغیرهای مستقلی همانند سن، میزان مراجعه به ادرات دولتی، شمار دام و سابقه عضویت در نهادهای محلی بدست آمده است. ضریب تعیین تعدیل شده (R2Ad) نشان داده است که این متغیرها حدود 60 درصد از واریانس متغیر وابسته یا نگرش مشارکتی مردم محلی به توسعه جنگل های حرا را برآورد می نمایند.

بررسی تنوع کرم های پرتار جنگل های حرای لافت و خمیر

یکی از مهمترین پدیده های اکولوژیکی دریا، مطالعه گروه های جانوری موجود در رسوبات یا کفزیان است، ماکروبنتوزها،گروه عمدهای از جانوران موجود در بستر را تشکیل می دهند که نسبت به سایر گروه های کفزی( مایوفونا و میکروفونا ) از توده زنده بیشتری برخوردار هستند. برای بررسی تنوع کرم های پرتار جنگل های حرا، واقع در خور خوران در طول یک سال از آذر 1380 تا آبان 1381 از این منطقه نمونه برداری گردید. به این منظور دو ترانسکت و در هر یک سه ایستگاه در نظر گرفته شد و در مجموع از 6 ایستگاه نمونه برداری گردید. علاوه بر نمونه برداری از بستر به کمک گراب، فاکتورهای فیزیکی و شیمیایی هم مانند اسیدیته، دما، شوری و اکسیژن نیز مورد بررسی قرار گرفت. در نهایت 32 خانواده و 43 جنس از کرم های پرتار شناسایی گردید. به منظور بررسی وضعیت تنوع پرتاران شاخص های غنای طبیعی[12] ، تراز محیطی یا همسانی توزیع[13] و تنوع گونه ای[14] در هر ایستگاه محاسبه گردید. با توجه به اعداد شاخص شانون  و ترازی محیطی (E ) ایستگاه A3 دارای کمترین ترازی محیطی و بیشترین تعداد پرتاران و ایستگاه A1 با توجه به شاخص شانون دارای بار آلودگی متوسطی بود.

زاگرس قلب طبیعت